مسمومیت با خرزهره

خرزهره Nerium به‌طور وسیع در کل جهان کشت می‌شود، گونه Oleander بیشترین پراکندگی را در سراسر کشورمان دارد. نکته مهم در مورد این گیاه اینکه تمامی قسمت‌های مختلف آن از ریشه تا گلبرگ برای انسان و حیوانات فوق‌العاده سمی و کشنده است. این گیاه شامل مخلوطی از گلیکوزیدهای قلبی از جمله ترکیبات بسیار سمی برای قلب به نام کاردنولیدهاست. کاردنولیدها پمپ K⁺/Na⁺ATPase غشای سلولی را مهار می‌کنند. در نتیجه موجب اختلال الکترولیتی می‌شود که بر هدایت الکتریکی قلب مؤثر است. انسان‌ها و گونه‌های مختلف حیوانات اهلی در مناطقی که این گیاهان رشد می‌کنند، به‌طور معمول در معرض اثرات سمی کاردنولیدهای خرزهره هستند.    

یک نکته مهم در مسیر و مکانیسم اثر گیاه سمی اینکه با اولین خراش یا ضربه آنزیم‌های موجود در آن‌ها آزاد شده و با هیدرولیز منجر به تولید بخش غیر قندی سم فعال می‌گردد.

خرزهره بومی مناطق مدیترانه‌ای است و به عنوان گیاه زینتی در بسیاری از مناطق دنیا کاشته می‌شود. این گیاه در بسیاری از مناطق ایران کاشته می‌شود و در برخی از نواحی نیز به صورت خودرو یافت می‌شود. گونه‌ای از خرزهره به نام N.indicum که به خرزهره معطر معروف است در نواحی ایلام، لرستان، فارس، چهار محال بختیاری،  کرمان، بلوچستان و نواحی جنوبی کشورمان یافت می‌شود. تمام قسمت‌های خرزهره شامل برگ، گل، دانه، ساقه، پوست، ریشه و شیره آن سمی و حاوی گلیکوزیدهای قلبی می‌باشند. با این حال دانه‌های این گیاه دارای بیشترین غلظت از این گلیکوزیدها بوده و در نتیجه سمی‌تر هستند به‌طوری‌که خوردن چند عدد از آنها می‌تواند به مرگ افراد منجر شود. پس از خشک شدن سمیت خرزهره حفظ می‌شود. این گیاه حتی پس از جوشانده شدن نیز همچنان سمی باقی می‌ماند. همچنین بخار و دود حاصل از سوختن شاخ و برگ گیاه حاوی گلیکوزیدهای کاردیوتوکسیک می‌باشد. گلیکوزیدهای قلبی خرزهره از دسته کاردنولیدها و شامل اولئاندرین(Oleandrin)، نری این(Neriin)، دیژیتوکسی ژنینDigitoxigenin))، نری آنتین(Nerianin)، رزاژنین(Rosagenin) و نری آنتوزید(Neriantoside) هستند.

اولئاندرین احتمالاً مهمترین گلیکوزید قلبی خرزهره است. شباهت بیوشیمیایی و بالینی بالایی بین اولئاندرین و دیجیتوکسین وجود دارد که قابل بررسی بیشتری است. همچنین گلیکوزیدهای کاردنولید دپرس کننده دستگاه اعصاب مرکزی شامل نرید دیژینوید(Neridigioside)، نری زوزید(Nerizoside)، نری تالوزید(Neritaloside) و آدوروزید-اچ(Odoroside-H)از عصاره برگ‌های تازه خرزهره جدا شده و مورد شناسایی قرار گرفته‌اند.

خرزهره همانند بسیاری از گیاهان حاوی گلیکوزیدهای قلبی تلخ مزه است و معمولاً دام‌ها تمایل به خوردن آن نشان نمی‌دهند.با این حال در صورتی‌که برگ‌های گیاه خشک شده یا به دنبال هرس پژمرده شده باشند برای دام‌ها مطبوع‌تر هستند و در صورت دسترسی آن را می‌خورند. همچنین پس از قرار گرفتن شاخ و برگ گیاه در آخور گاو‌ها و مخلوط شدن آن با علوفه مورد تغذیه دام، مسمومیت رخ می‌دهد. علاوه بر این، مسمومیت در دام‌های مختلف به دنبال نوشیدن آبی که برگ‌های خرزهره قبلاً در آن قرار گرفته بوده نیز اتفاق افتاده است. گلیکوزید‌های قلبی خرزهره در دام‌های مسموم و شیروار از طریق شیر دفع می‌شوند و خوردن آن توسط گوساله‌ها و یا انسان موجب مسمومیت می‌شود.    

مقدار کشنده برگ خرزهره برای گاوها 50 تا 110، برای تک سمی‌ها 30 و در گوسفند 110 میلی‌گرم برای هر کیلوگرم وزن بدن گزارش شده است. در برخی منابع دیگر حد مسمومیت‌زای این گیاه سمی برای اسب 005/0 درصد وزن بدن، گاو 003/0 و گوسفند 015/0 درصد وزن بدن گزارش گردیده است.

درمان مسمومیت با خرزهره:

تاکنون هیچ آنتی دوت مشخصی برای ماده ایجاد این بیماری شناخته نشده و هر چه هست درمان بر اساس کاهش یا بر طرف کردن عوارض متعدد بیماری است. در اینجا به‌طور خلاصه علایم و داروهای متناسب آن ذکر می‌گردد:

۱- آتروپین سولفات برای رفع برادی کاردی.

۲- پروپانولول برای تنظیم آریتمی قلبی ایجاد شده(به خصوص در تک‌سمی‌ها).

۳- ترانکرون برای ترمیم ضایعات نخاعی احتمالی(هر ده روز یک‌بار).

۴- آنتی‌بیوتیک وسیع الطیف جهت پیشگیری از عفونت‌های پیآمدی مانند کاناپن.

۵- سولفات منیزیم به عنوان مسهل برای خروج سریع‌تر محتویات شکمبه در برخی موارد.

۶- فوروزامید به عنوان مدر برای جلوگیری از تجمع سم در کلیه‌ها(جای بحث دارد).

۷- با توجه به کامیولاتیو بودن سم در ابتدای مسمومیت می‌توان از روغن‌های غیرمعدنی بهره گرفت.

منبع: http://talghih.blogfa.com/post-48.aspx