قوانین نام‌گذاری بین‌المللی گیاهان

در قرن هیجدهم با افزایش اسامی گیاهان، گیاه‌شناسان اروپایی بر آن شدند که قوانین را جهت نام‌گذاری علمی گیاهان به وجود آورند. اولین قدم توسط لینه در سال 1751 برداشته شد و در اواخر قرن هیجدهم با حفظ حق تقدم Priority برای اسامی قدیمی گیاهان فعالیت های بعدی شروع شد. به این ترتیب گیاه‌شناسان به تدریج سیستم نام‌گذاری را به وجودآوردند که گیاهان به گروه های مشابه تقسیم شوند و برای نام‌گذاری آنها از اسامی لاتین استفاده شود و یا هر اسمی که از زبان های دیگری گرفته شده باشد، به صورت لاتین برگردانده شود. علت اینکه زبان لاتین به عنوان زبان علمی و رسمی برای نام‌گذاری گیاهان به کار برده شد، به این جهت بود که اولاً از زمان های قبل از لینه و همچنین در عصر لینه لاتین زبان علمی دانشمندان بود و از طرفی چون زبان لاتین در مطالعه و مکالمه مورد استفاده نمی‌باشد مانند زبان های دیگر کمتر دچار تغییر و تحول می‌گردد. از طرف دیگر به کار بردن اسامی عامیانه در زبان های مختلف، بین‌المللی نبوده، در نتیجه در بسیاری نقاط دنیا ممکن بود گیاهی (گونه‌ای) دارای اسامی متعدد باشد و یا اسامی عامیانه و محلی، بدون تمایز بر روی جنس و گونه گذاشته شود. مثلاً سروکوهی Juniperus در بعضی کتاب های فارسی به اسامی عرعر، ارس، کوکلان و آردج ذکر شده است و یا درخت سرو Cupressus به نام های متنوع سرو، ورس، اورس، درخت آزاد و سرو آزاد ذکر شده است و یا درخت لیلکی Gleditschia در شمال ایران دارای اسامی مختلف به نام های لیلک، لالکی، لک و کرات می‌باشد و به همین طریق در زبان های دیگر. با توجه به مسائل فوق، سیستم نام‌گذاری به وجود آمد که به کار بردن اسامی علمی را به صورت استاندارد شده‌ای در عالم گیاهی و جانوری متداول کرد.

در نتیجه گیاه‌شناسان و جانورشناسان امروزی نیز در تمام کشورها قوانین بین المللی خاصی را برای نام‌گذاری علمی گیاهان و جانوران به کار می‌برند که به نام قوانین نام‌گذاری بین‌المللی گیاه‌شناسی International code of Botanical Nomenclature برای گیاهان ICNB و قوانین نام‌گذاری بین المللی جانورشناسی International code of Zoological Nomenclature برای جانوران ICNB می‌باشد. هدف از قوانین بین المللی نام‌گذاری گیاهان، ایجاد روش نام‌گذاری ثابت برای گروه های تاکزونومیکی می‌باشد که از به کار بردن اسامی و نام هایی که باعث اشتباه و یا ابهام و یا اغتشاش در علم می‌شود، جلوگیری نماید. اولین بار کنگره گیاه‌شناسی بین‌المللی توسط گیاه‌شناس معروف سویسی آلفونس دوکاندول درسال 1867 در پاریس تشکیل شد که در این کنگره قوانین زیر به عنوان زیربنای نام‌گذاری گیاهان پایه ریزی شد:

هیچ گیاهی نباید بیش از یک اسم علمی داشته باشد.

نام گونه باید همراه با نام جنس ذکر گردد.

برای هر اسم باید شرحی نوشته شود و یا وسیله دیگری جهت شناسایی گیاه مزبور فراهم گردد و ذکر تاریخ حتمی است.

دوگونه گیاهی نباید دارای یک اسم علمی مشابه باشد.

نام گیاه باید همراه با نام مؤلف آن گیاه باشد.

با توجه به تغییراتی که به تدریج در قوانین نام‌گذاری لازم به نظر می‌رسید، کنگره‌های بعدی در سنوات 1910،1907،1905،1892 تشکیل گردید و مهمترین کنگره در سال 1905 در وین بود که مسائل مهم مربوط به نام‌گذاری را مورد بحث قرار داد. از آن جمله قرار شد برای کلیه اسم های جدید از اول ژانویه 1908 شرحی به لاتین نوشته‌ شود و به تدریج در طول تاریخ گیاه‌شناسی قوانین کلی و بسیار مهمی برای نام‌گذاری گیاهان در نظر گرفته شد که تمام گیاه‌شناسان دنیا بایستی این مقررات و قوانین بین‌المللی را رعایت نمایند. شرح کامل قوانین و کد نام‌گذاری توسط لورنس Lawrence (1951)، اسمیت(1957)، استافلو Stafleu (1968)، یا اصطلاحات مورد استفاده توسط استرن Stearn در کتاب واژه‌نامه گیاه‌شناسی لاتین Botanical latin در سال 1973 به طور کامل ارایه شده است.

امروزه گیاه‌شناسان دنیا کد بین‌المللی نام‌گذاری گیاهان را به کار می‌برند که به زبان های انگلیسی، فرانسه و آلمانی نوشته شده است. این کد شامل چند اصل مهم و مشخص می‌باشد که عبارتند از:

اصل اول: اسامی علمی گیاه‌شناسی Botanical Nomenclature مستقل از اسامی علمی جانورشناسی Zoological Nomenclature می‌باشد و ممکن است اسامی و نام هایی که برای گیاه به کار برده می‌شود در مورد جانور نیز همان اسم به کار برده شود. به عنوان مثال اسم کوکروپیا Cocropia هم برای جنس حشره شب پرک بید و هم برای یک جنس بزرگ از گیاهان گرمسیری از خانواده توت Moraceae به کار برده می‌شود. کوریدالیس Corydalis جنس گیاهی از خانواده شاه تره Fumariaceae و جنس حشره مورچه‌خوار کوریدالیس از حشرات زیر خانواده کوریدالیدا Corydalidae راسته بال توری مگالوپترا Megaloptera می‌باشد.

اصل دوم: اسامی درخواستی برای گروه های تاکزونومیکی براساس نمونه تیپ Type specimen تعیین شده است. اصل مربوط به تیپ این است که اسم هرگونه بایستی روی نمونه به خصوص و مشخصی گذارده شده باشد که به نام نمونه تیپ نامیده می‌شود. نمونه تیپ هر جنس یک گونه و تیپ هر خانواده یک جنس می‌باشد و غیره.

اصل سوم: اسم علمی یک گروه تاکزونومیکی بر اولویت انتشار اسم آن گروه بنا شده است یعنی اسم صحیح اسمی است که طبق قوانین و کد بین‌المللی زودتر چاپ شده باشد. به همین منظور اولویت یا حق تقدم در گیاه‌شناسی از اول مه 1753 برای اسامی گیاهان آوندی با انتشار «گونه‌های گیاهان Species plantarum» لینه آغاز شد.

اصل چهارم: هر گروه تاکزونومیکی با موقعیت خاص خود در هر طبقه فقط می‌تواند دارای یک اسم باشد که طبق قوانین نام‌گذاری قدیمی‌ترین اسم خواهد بود(به جز در مورد گونه).

اصل پنجم: اسامی علمی گروه های تاکزونومیکی بایستی به صورت لاتین نوشته شده باشد که شامل اسامی جنس، گونه و سایر گروه ها می‌باشد.

اصل ششم: قوانین مربوط به نام‌گذاری عطف به ماسبق می‌شود، مگر آن که صریحاً محدود شده باشد.

اصولی که پایه سیستم نام‌گذاری گیاهان را تشکیل می‌دهد شامل قوانین Rules و توصیه‌ها یا پیشنهادات Recommendations می‌باشد. منظور از قوانین این است که اصطلاحات علمی گذشته در دستور مشخصی گذاشته شود که پایه‌ریزی برای آینده باشد و هدف از توصیه‌ها بیشتر روشن نمودن مسائل و یک شکل نمودن اسامی علمی گیاهان می‌باشد.

منبع: کتاب  اصول و روش های رده بنـدی گیاهـان دانشگاه پیام نور